Prezentujemy pierwszą część podsumowania 2013 roku z perspektywy zainteresowań i działań Centrum Cyfrowego. Zaczynamy od tego co działo się w dziedzinie otwartości edukacji, kultury i nauki.

Fiasko otwartych zasobów publicznych
W lutym zakończyły się konsultacje propozycji założeń do ustawy o otwartych zasobach publicznych przygotowanych przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. W sieci i w prasie przetoczył się bój o treść założeń jak i o samą ideę otwartości zasobów publicznych (czyli finansowanych ze środków publicznych). Konsultacje wywołały ogromne emocje i zaowocowały bardzo silnymi dyskusjami o finansowaniu kultury, nauki i edukacji. Mimo konstruktywnej krytyki założeń ze strony wielu organizacji pozarządowych i instytucji kultury los tej jednej z kluczowych propozycji byłego już ministra Michała Boniego został spisany na straty. Zbyt wiele kontrowersji nie rokuje dobrze kolejnym próbom, ale wszystko w rękach nowego ministra.
Creative Commons i reforma prawa autorskiego
Podczas globalnego zjazdu Creative Commons przygotowano  stanowisko, w którym ruch CC podkreślił że jego celem nie są same licencje, a udowadnianie nimi, że potrzebna jest reforma prawa autorskiego, która lepiej odda kulturę dzielenia się, potrzeby użytkowników i autorów niż aktualny system. Stanowisko pojawiało się w odpowiedzi na rosnące zaangażowanie w działania na rzecz reformy prawa autorskiego organizacji i ludzi od lat zajmujących się CC i otwartością zasobów. Jest również wynikiem narastających napięć wokół restrykcyjnych międzynarodowych porozumień handlowych, które chcą ingerować w kwestie prawa autorskiego i patentowego bez procesu konsultacji i uwzględniania praw użytkowników.
Licencje Creative Commons 4.0
Chwilę później swoją premierę miały wersje 4.0 licencji Creative Commons (gotowe również po polsku). Do najważniejszych zmian w wersjach 4.0 należą: zastąpienie wersji krajowych licencji jedną międzynarodową, uproszczenie zasad atrybucji w sieci i lepsze dostosowanie ich do licencjonowania baz danych.
Otwarte zasoby edukacyjne w Polsce
Pierwsze części otwartych e-podręczników z programu Cyfrowa Szkoła doczekały się swojej premiery we wrześniu. Skromniejsze niż oczekiwano, ale równocześnie bardzo sprawnie działające i spełniające otwarte i techniczne standardy (co jak na rządowe projekty informatyczne nie bywa łatwe). Pierwsze części do matematyki i samą platformę można przetestować tutaj. Przy okazji “otwartość” pojawiała się również w nowej odsłonie portalu zasobów dla nauczycieli Scholaris.pl Dodatkowo: na sam koniec roku nowa minister edukacji Joanna Kluzik Rostkowska i premier Donald Tusk zadeklarowali, że problem drogich i ciężkich podręczników będzie jednym z priorytetów do rozwiązania w 2014 roku. My apelowaliśmy o to m.in. w akcji Uwolnij Podręcznik. Czekamy więc na kolejne działania i efekty Cyfrowej Szkoły.
Otwarte zasoby edukacyjne w Europie
Komisja Europejska, w rok po konsultacjach uruchomiła we wrześniu program Openning Up Education który ma wspierać nowoczesną i otwartą edukację oraz narzędzia ICT w szkołach. Jak potoczą się losy programu i na ile naprawdę będzie otwarty okaże się na początku 2014 roku kiedy wystartują jego pierwsze moduły między innymi Erasmus+ i Horizon 2020. Pierwsze wiadomości nie nie wróżą nic dobrego, zwłaszcza z racji na brak jasnych decyzji co do licencji na jakich miałoby powstawać zasoby. Warto jednak śledzić również inicjatywy i projekty w poszczególnych krajach Europy
Otwarte zasoby edukacyjne na świecie
O wolne podręczniki chcą walczyć również amerykanie. Dwójka senatorów przedstawiła propozycję prawa wspierającego produkcję i promocję otwartych e-podręczników szkolnych dla wszystkich poziomów edukacji. USA pozostają również nadal wzorem w poszukiwaniu modeli biznesowych wokół otwartych zasobów edukacyjnych. Na czele tych poszukiwań w ubiegłym roku było Boundless.com z podręcznikami akademickimi na wolnej licencji i ofertą usług dodatkowych. 2013 przyniósł również dwie nowe „szkoły” otwartości: pierwsza to projekt kursów społecznościowych o otwartości edukacji, prawie autorskim i otwartych zasobach w sieci „School of Open” w ramach P2P University, druga to skierowany do uczelni i środowiska akademickiego OER University stworzona wokół projektu WikiEducator.
Problemy otwartej nauki
Choć ruch “open access” (otwarty dostęp) stał się już na tyle popularny i ważny, że ciężko znaleźć w świecie naukowym osoby kwestionującego jego znaczenie i to że jest przyszłością publikacji naukowych to nadal trudno mu wywołać systemowe zmiany. Po “akademickiej wiośnie” w 2012 roku i rosnącej krytyki świata naukowego skierowanej w wydawców  mają się oni bardzo dobrze ( i nawet wprowadzają nowe praktyki uderzające w autorów). Rewolucji próbują dokonywać na własną rękę autorzy (dla nich Centrum i projekt BazHum opracowały poradnik Wolne licencje w nauce), którym przynajmniej deklaratywnie z pomocą powoli przychodzą uczelnie (Konferencja rektorów i Prezydium PAN wydało pozytywne stanowisko o OA - nie idą jednak za nim działania). Niestety mimo ogromnych nadziei pokładanych w byłej już Minister Nauki Barbarze Kudryckiej nowelizacje ustawy o szkolnictwie wyższym i ustawy o nauce nie wspierają otwartości nauki na polskich uczelniach i instytucjach naukowych. Tymczasem zagranicą dużo się dzieje – otwartość została wdrożona w Unii Europejskiej w ramach programu Horyzont 2020, Biały Dom wydał w USA dyrektywę w sprawie dostępności wyników publicznie finansowanych badań (równolegle trwają prace nad odpowiednimi rozwiązaniami ustawowymi), prawo Open Access zostało wprowadzone w Argentynie.
Otwarte zasoby kultury w Zachęcie
W październiku odbyła się pierwsza konferencja „openGLAM 2013. Otwarte zasoby kultury” dzięki staraniom Zachęty, Wikimedia Polska i Centrum Cyfrowego. Choć otwartych projektów prowadzonych przez duże instytucje kultury u nas jeszcze jak na lekarstwo, to coraz więcej małych muzeów, galerii i organizacji pozarządowych działających na rzecz kultury otwiera swoje zasoby oddolnie. Niekwestionowanym liderem w tej dziedzinie pozostaje Zachęta, która stara się promować otwartość zasobów i zachęcać do tego inne instytucje.

To Zachęta dla wszystkich – Wolne licencje (polskie napisy) from Zachęta on Vimeo.
W 2013 roku została też wprowadzona ważna dla instytucji dziedzictwa zmiana w dyrektywie unijnej regulującej ponowne wykorzystanie informacji. Po zmianie dyrektywa obejmuje również biblioteki, muzea i archiwa. Oznacza to, że najprawdopodobniej będzie można uzyskiwać dostęp do zasobów domeny publicznej będących w posiadaniu tych instytucji, na zasadach ponownego wykorzystania informacji publicznej. W 2014 roku należy spodziewać się prac nad implementacją dyrektywy do polskiego prawa.
“Nowości” z domeny publicznej
Biblioteka Narodowa uruchomiła nową wersję swojej biblioteki cyfrowej Polona dzięki czemu dostęp do posiadanych przez nią materiałów z domeny publicznej stał się łatwiejszy i popularniejszy. Spore kolekcje pochodzące z domeny publicznej udostępniły holenderskie Rijksmusuem, prywatne Getty Museum, Amerykańska Galeria Sztuki, a Brytyjska Biblioteka Narodowa umieściła kilkadziesiąt tysięcy prac w serwisie Flickr Commons. Warto  w tym miejscu również wspomnieć o uruchomieniu przez serwis Wolne Lektury kolekcji obrazów we współpracy z Muzeum Narodowym w Warszawie i aż dwóch serwisach będących przeglądami domeny publicznej czyli Szukamy.org Instytuty Kultury Miejskiej oraz blogu Polony.
Nie wszystko otwarte co się tak nazywa
Banalna parafraza przysłowia niestety dobrze oddaje problem tzw. “open washing” czyli wykorzystywania terminu “otwarte” do inicjatyw, które gwarantują jedynie darmowy dostęp, nie zaś prawa użytkowników do treści zgodne np. z stosowaną przez centrum Open Definition. Problem, który mogliśmy zaobserwować w Polsce na przykładzie promowanej przez Instytut Książki Otwartej Licencji Edukacyjnej najbardziej rozpowszechniły MOOC-i (Massive open online course). Ogromna popularność kursów w tym modelu oferowanych przez firmy (Coursera, Udacity, Google) i uniwersytety (od renomowanego MIT po uniwersytety na całym świecie). Niestety zaledwie w kilku procentach przypadków MOOC-ów, ich treści dostępne są na otwartych licencjach pozwalających na ponowne wykorzystanie (np. OpenupEd, serwis Komisji Europejskiej zbierający kursy z Europy na licencjach CC BY i CC BY-SA).

Grafika aut. Mathieu Plourde na licencji CC BY, źródło Wikimedia Commons.

Unpacking the complexity of contemporary free speech on the Internet was the business of a workshop in Berlin on Dec 12, 2013, organized by the German Commission for UNESCO and the Hans-Bredow-Institute. Thirty international participants from academia, industry, governments, NGOs and intergovernmental groups brainstormed ideas that will be compiled into a publication during 2014.A common insight of the discussion was the need to apply a broader perspective to digital freedom of expression, because of the multiple dimensions of communication online.Participants noted that standards on matters like privacy, Internet neutrality and copyright would have impacts upon online freedom of expression. A number of speakers referred to the draft UNESCO concept of Internet Universality as a useful framework to conceptualise “overspill effects” between the different dimensions of the internet.Moderating the discussion were Guy Berger, Director of Freedom of Expression and Media Development at UNESCO, and the Hans-Bredow Institute’s Wolfgang Schutz, who is also designated UNESCO Chair of Freedom of Communication and Information at the University of Hamburg.read more on the UNESCO's Communication and Information site

In December 2013 Centrum Cyfrowe has accomplished two-year research project on copyright law and social norms related to content usage. The main purpose of the study was to provide reliable knowledge about what people today think on issues related to copyright. What is permitted, and what is not? What is right, and what is wrong? We thus give a voice to users – a group that in the debate on copyright is usually ignored.
For over a decade, we have been witnessing massive changes of social behaviors regulated by copyright law. Changes to ways of enjoying and using culture (and other content regulated by copyright law) are so vast and common, and so far removed from the law currently in force, that keeping it in its present form is becoming increasingly difficult – especially if we recognize the fact that social reality and the law should be coherent with one another.
The report „Copyright Law in transition. On Social Norms related to Content Usage” is built on the first Polish study on popular perceptions and understanding of copyright in Poland. Based on the research data we believe that the core of today’s problems with copyright in a broad social context is anomie – an imbalance in the system of norms and values which have dominated until now; a situation where these norms cannot be upheld any longer because of a change of social conditions in which they used to function.The study we undertook allowed us to see serious discrepancies between common behaviors and the law and also between common behaviors and social norms.
Below we are publishing summary note of a research project on popular perceptions and understanding of copyright in Poland, conducted by Centrum Cyfrowe in 2012 and 2013. A full version of the report, together with an online mashup, will be made available in January 2014.
Download PDF

Unable to display PDFClick here to download

16 grudnia miała miejsce premiera nowego badania Centrum Cyfrowego – „Prawo autorskie w czasach zmiany. O normach społecznych korzystania z treści”. Wyniki zaprezentowali jego autorzy – Alek Tarkowski i Michał Danielewicz, komentarze wygłosili Joanna Tyrowicz oraz Bartek Chaciński, dyskusję moderowała Miłada Jędrysik.
Alek Tarkowski podkreślał, że badanie ma być formą oddania głosu użytkownikom, którzy do tej pory byli zupełnie ignorowani w procesie legislacyjnym nawiązując do wypowiedzi Jessiki Litman, która powiedziała, że jeśli chce się stworzyć regulacje, które w tym samym stopniu będą dotyczyły licealistów, jak i studiów filmowych, to nie można przy jego tworzeniu uwzględniać wyłącznie głosu tych pierwszych.

(Intuicja ta potwierdziła się zresztą podczas dyskusji, z sali padły głosy mówiące o tym, że ludzie żyją w oderwaniu od prawa autorskiego. Bartek Chaciński w swoim komentarzu podkreślał, że w Polsce sytuacja ta jest bardziej zauważalna niż na zachodzie, bo prawo autorskie pojawiło się dopiero w połowie lat ’90, a wcześniejsze praktyki i przyzwyczajenia – legalne nieautoryzowane przedruki, przegrywanie kaset w specjalnych punktach usługowych, nagrywanie albumów z radia – były zupełnie inne niż obecnie obowiązujące regulacje.
Przy okazji przyznał, że zdziwił się, że sam nie poradził sobie tak dobrze, jak się spodziewał z testem z badania i zdarzało mu się, że był przekonany, że ludzie dookoła niego – np. w szkole – łamią prawo, chociaż rzeczywiście działali zupełnie legalnie. Stare przyzwyczajenia dziennikarskie, praktyka codziennego życia, kampanie (dez?)informacyjne i doniesienia prasowe tworzą wiele wątpliwości, które składają się na dużą niejasność nawet osób intensywnie pracujących z prawem).
Rozdźwięk ten sprawia, że ważne jest badanie nie tylko samego stanu prawnego i jego świadomości, ale również norm społecznych, które mają o wiele większy wpływ na rzeczywiste zachowania niż litera prawa.
Pokazuje to zresztą badanie, w którym przedstawiono 12 historii (np. „Maciek przegrywa film znajomym”) i zapytano czy zachowanie to jest legalne czy nielegalne. Ankietowani odpowiadali poprawnie średnio na połowę pytań, a błędy wynikały w dużej mierze z przekonania, że prawo jest ostrzejsze, niż jest w rzeczywistości. (W dyskusji zauważono jednak, że świadomość wcale nie jest większa w wypadku innych dziedzin prawa powołując się na badanie CBOS.)
Ściągnij raport Prawo autorskie w czasach zmiany. O normach społecznych korzystania z treści
Michał Danielewicz postanowił opowiedzieć więcej o samym procesie prowadzenia badań, który bywa problematyczny, ponieważ ludzie niechętnie wypowiadają się o działaniach, które postrzegają jako nielegalne lub niemoralne. W badaniu fokusowym, dyskutując z osobami zgromadzonymi na sali musiał dopytywać o to, czy naprawdę jest jedyną osobą, która ściąga treści z sieci, konieczne było złamanie kilki wewnętrznych barier. Przywołał słowa Coryego Doctorowa, który powiedział, że obecnie rozmowa o prawie autorskim przypomina rozmowę o seksie w epoce wiktoriańskiej.
Chociaż w badaniu fokusowym na ogół występuje wiele wewnętrznych sprzeczności (w końcu ludzie wypowiadają się na tematy, którymi nie zajmują się na co dzień i nie mają wyrobionej spójnej opinii), to w dyskusji o prawie autorskim ich stężenie jest wyjątkowo duże. Dziwiła również nadreprezentacja anachronicznych form korzystania z treści – np. słuchania płyt. Być może wynika to z faktu, że ciężko jest mówić o nowych technologiach („słucham muzyki odtwarzając ją z darmowego/płatnego serwisu strumieniującego treści” przegrywa z „słucham płyty”), innym wytłumaczeniem byłby fakt, że słuchanie płyty to pewien rytuał i cel sam w sobie, a słuchanie czegoś na komputerze to przede wszystkim tło dla innych działań.
Joanna Tyrowicz odniosła wiele informacji z badania Centrum Cyfrowego do wyników własnej pracy w ramach projektu iPiracy. Zwróciła uwagę, że wiele pytań zadanych w „Prawie autorskim w czasach zmiany” w pełni nie wyczerpywało tematu – ważniejsze od pytania „czy ludzie chcą płacić” jest „ile?”, bo w ten sposób otrzyma się znacznie bardziej istotne dane. Podobne uwagi padły wobec pytań o to, w jaki sposób należy karać naruszających prawo – w końcu ocena zawsze będzie wynikała z kontekstu i wielu zmiennych (kto, kogo, dlaczego, kiedy itp. – wszystko to ma znaczenie) i bez jasnych, porównywalnych danych nie można dokonać głębokiej analizy (przywołała fakt, że różne grupy – gracze, fani serialów itp. – mają bardzo odmienne spojrzenie na zagadnienie).
Podkreśliła, jak ważny jest fakt, że wszystkie grupy społeczne niezależnie od swoich zachowań (ściągający, nieściągający, piraci, niepiraci itp.) dokonują praktycznie identycznych ocen o charakterze etycznym – płacący nie potępiają niepłacących bardziej niż sami niepłacący, a osoby intensywnie uczestniczące w obiegach kultury nie są bardziej liberalne lub ostre w ocenach od tych, których po prostu kultura nie zajmuje.
Informacje te płynące z badań iPiracy uzupełnione o informacje z badań Centrum Cyfrowego są dobrą podstawą dla zmiany sposobu myślenia o problemie prawa autorskiego i obiegu treści – skoro i ci płacący i ci niepłacący prezentują  dokładnie te same postawy i mają ten sam poziom świadomości prawnej, to może ważniejsze jest zastanowienie się, dlaczego ci, którzy płacą w ogóle płacą, jeśli ostatecznie mogą mieć wszystko za darmo. Ciekawe byłoby również zbadanie zmian na przestrzeni lat. Przy okazji – pytanie o to, dlaczego ludzie nie przestrzegają prawa staje się bezsensowne, bo zawsze będą wybierali optymalne opcje niezależnie od przepisów. Ważniejsza jest analiza, jak będą dalej korzystać z kultury.
Ściągnij raport „Prawo autorskie w czasach zmiany. O normach społecznych korzystania z treści„