Vrijdag 23 september 2022, om precies 15.00 uur, vindt de officiële opening van LetterVerZ plaats bij De Dokwerker en de Weesperbrug, de M.S. Vaz Diasbrug. Daarmee vieren we dat het bruggedicht Wibautotisme van Kristian Kanstadt daar exact 40 jaar onder hangt, in de typografie van Karim Hashem.

In choreografie openen boten de brug, zingt een koor het gedicht en wordt gedanst in de ruimte.
Aansluitend presenteert het Comité LetterVerZ een expositie* van Aktie Typografie met werk van Karim Hashem. De vernissage begint om 17 uur in galerie-werkplaats Vrij Paleis, Paleisstraat 107 te Amsterdam.
LetterVerZ is een initiatief van activisten en kunstenaars van zekere leeftijd. LetterVerZ staat voor Aktie Typografie, letterlijk verzet.
Karim Hashem (Hilversum, 1954) maakte rond 1980 als grafisch vormgever toegepaste kunst: krantjes, posters, flyers, programma’s in de strijd tegen stadsvernieling rondom het Waterlooplein, in het vrije circuit van cultureel centrum De Melkweg en voor kraakbewegingen. Met een dikke vette viltstift trok Karim Hashem een cirkel met een pijl erdoor. Zo werd het kraakteken geboren in 1979. Aan de hand van het kraakteken kun je het verhaal vertellen van het kraken, van het bewegen, van ruimte maken. Dit verhaal vormt de dynamische draad in de expositie in het Vrij Paleis.

In samenwerking met dichter Kristian Kanstadt (Stuttgart, 1954) ontwikkelde Karim zich vervolgens tot typograaf, van letterverzetter tot letterontwerper, met het Wibautotisme als blijvend embleem. In 1989 verhuisde Karim naar Wenen, waar hij de nieuwe kwaliteitskrant Der Standard vormgaf.
Met beeldtaal prikkelen tot verzet. Door te irriteren of te provoceren. En te verleiden tot anders kijken. Dat doet de hand van Karim Hashem.
De catalogus van de expositie in het Vrij Paleis kun je nu bestellen voor 25 euro (ex-BTW) met een email aan info@letterverz.nl.
Meer over de tentoonstelling op https://www.letterverz.nl/. Info: 0684340604 info@letterverz.nl. Coordinatie: Jo van der Spek/M2M.
Dit initiatief doet het zonder subsidie, maar wel met uw donatie: NL53TRIO0338573607 t.n.v. Stichting M2M o.v.v . LetterVerZ.
—

Stopera Sound Scape, gemaakt door Kazimir Lovink, met audio opnames van Peter van der Pouw Kraan op 3 juli 1982 in de bouwput van de Stopera: Het Eerste Paal Oproer.

In wat later de bouwput zou worden voor het nieuwe stadhuis/opera op het Waterlooplein, werd een zandvlakte gekraakt. En tot Anti City Circus uitgeroepen. Met uitkijktoren, kinderspeelplaats, geiten, enzovoort. Ook verrezen op dit Plein voor Volksvlijt boomhutten, struisvogels en een toren van Bruynzeel deuren.
Nadat het terrein ontruimd was, en de hele bouwput met Heras-hekken werd afgegrendeld riepen we voor de derde juli 1982 de „Sssst… Operatie“ uit. „Om 2 uur op de Dam, 3 uur de stad in, 4 uur op het Plein“. Joost Ranzijn maakte vanaf een podium aan de kant van de Nieuwe Amstelstraat opnames voor zijn film „Storm in de Stopera“.
Vanuit de richting van de Dam kwam de kleine demonstratie, met flapperende vlaggen, aangevoerd door de Oktopedians. De stemming kiepte, de demonstranten trokken de hekken omver en activisten stroomden uit over de bouwput en gingen daar de bouwmachines te lijf. Zo ontstond al gauw een ballet van afgefakkelde hijskranen.
—
Het onzegbare en het onzichtbare bruggedicht
40 jaar Wibautotisme onder de M.S. Vaz Diasbrug in de Weesperstraat
Door Jo van der Spek (Comité LetterVerZ)

Als je je vanaf de Nieuwmarkt naar de Wibautstraat beweegt, moet je wel over de M.S. Vaz Diasbrug komen, tenzij je per metro ondergronds gaat. In het midden van de Weesperstraat, precies tussen De Dokwerker en het Nationaal Holocaust Namenmonument, ligt basculebrug nr. 238. Die brug vormt een obstakel voor het verkeer dat door wil stromen, als die opengaat. Dan gaat de bel, gaan de bomen dicht en wordt het stil.
Sta je dan aan de kant van De Dokwerker, dan keert de onderkant van de brug zich naar je toe, en je ziet hoe een gedicht openbaart: Wibautotisme van Kristian Kanstadt.
De naam is een raadsel. Een -isme? Een gedicht? Onder een brug? En hoe moet ik dat lezen? Is dit irritant of amusant?
Kanstadt schreef dit bruggedicht in 1980 na de opening van het sluitstuk van de oostlijn van de metro, op 12 oktober. Het is een aanklacht tegen die metro, tegen de racebaan, tegen het beton, tegen de sloop en de ganse stadsvernieling die op en rondom de Wibautstraat werd aangericht. En je kijkt terug in de tijd van de metrorellen en de ‘stadsoorlog’ van de jaren zeventig en tachtig. De naam verwijst naar Floor Wibaut, de SDAP-bestuurder die de volkshuisvesting uitvond, het gedicht is een verwijt aan de wethouders die zijn erfgoed verkwanselden.
Kristian Kanstadt had in 1977 een pand in de Sarphatistraat gekraakt, het latere Zebrahuis met fameuze kunstenaars als Diana Ozon en Hugo Kaagman. Kanstadt had met lede ogen aan moeten zien hoe de aanpalende Weesperbuurt naar de gallemiezen was geholpen, en door de aanleg van de metro definitief de das om dreigde te worden gedaan. Tijd voor aktie dus. Maar helaas: de ludieke interventie bij de opening van de laatste kilometer van de oostlijn viel in het water, een verfbom werd onschadelijk gemaakt.
Uit onverzettelijkheid rekende Kanstadt af met alle ongein om hem heen en schreef Wibautotisme.

Het gedicht maakt tastbaar wat je ervaart als je met de metro van Waterloo- naar Weesperplein reist. De mechanische ondergrondse, vol elektronica en gekke geluiden, een gemankeerde omgang. Deze dystopische omgeving kun je autistisch noemen.
Karim Hashem had zijn strepen als letterverzetter eerder verdiend op de stencilzolder van koffiebar Roodmerk in de Bethaniënstraat en als opmaker van de Kraakkrant. Op de voorpagina van de editie uit april 1979 introduceerde hij het kraakteken. Als medewerker van het eerste uur in het gekraakte Fort van Sjakoo in de Jodenbreestraat voerde hij de Kantoorlog en het Anti-City Circus tegen de Stopera.
Daarnaast werkte Hashem in het cultureel centrum De Melkweg als grafisch vormgever en bood geregeld uitkomst aan dichters en andere kunstenaars die iets in eigen beheer wilden uitgeven. Zo werd ook Kanstadts bundel ‘Extase Inquisitie’, met daarin Wibautotisme, door Hashem vormgegeven. Dat was het begin van een samenwerking, een co-creatie van beeld en taal, die zou culmineren in het Wibautotisme.
Kristian bezocht Karim op diens woonboot, want daar lag een sloepje naast. Daarmee wilde hij spandoeken met het gedicht onder de ophaalbrug in de Weesperstraat hangen. Maar toen kregen ze de tip hiervoor bij de commissie beeldende kunst aan te kloppen en tot hun stomme verbazing gaf de gemeente opdracht aan de beide kunstenaars om dit gedicht onder de M.S. Vaz Diasbrug aan te brengen. “Kale” Wim Polak Emzn, de toenmalige wethouder Kunstzaken, zette zijn handtekening eronder. Wat begon als een spandoek en een sloepje mondde na twee jaar uit in een duurzame uitvoering van de twaalf coupletten op twaalf solide Montaplex borden onder de brug, onder de val. Ga maar kijken, het hangt er nog steeds, sinds 23 september 1982. De mislukte ondergrondse interventie was als bruggedicht teruggekeerd en gecanoniseerd, met medewerking van de Dienst der Publieke Werken.
De uitdaging is de letter waarin het gedicht is gezet. Hashem ontwierp de unieke, nogal cryptische, typografie van het gedicht, waarin sporen van de Amsterdamse School en het constructivisme te herkennen zijn.  Maar wat staat daar nou? De letter verzet zich tegen de lezer! Het gedicht laat zich niet zomaar kennen. Miljoenen malen hebben mensen ervoor gestaan in de afgelopen veertig jaar!
Je moet de tijd hebben, of nemen, om te kunnen “ontletteren” wat er staat. Wibautotisme nodigt uit tot stilstaan, tot kijken, vanuit verschillende hoogten, hoeken en afstanden. Dan zie je meer. Dan kun je verder.
Als verkeersdeelnemer vind je met enig geluk de juiste zichtlijn op de tekst. Dan moet je op het juiste moment, op de juiste plek en op de juiste hoogte zijn. Dan opent de brug het gedicht en beneemt het zicht op de Wibautstraat.
Het ideale standpunt bereikte je met de auto vanuit de tunnel onder het Mr. Visserplein, om dan heuvel op, in de file voor de opgehesen brug te belanden. Op een afstand van ca. 250 meter en ietwat van onderaf, stilstaand voor de open mond vol tanden, zag je de twaalf coupletten. En kon je het lezen. Zo was het ontworpen.
Helaas heeft ook hier de herprofileringsdrift toegeslagen. De tunnel onder het Mr. Visserplein werd dichtgegooid. De grootstedelijke hotspot van gassen, graffiti en vieze geuren overleefde de jaren tachtig niet.
Verkeerskundig bezien markeert het bruggedicht van Kanstadt dan ook het einde van het tijdperk van de autodominantie.
Vanaf De Dokwerker, de verzetsman, kijk je over de brug uit op de gekantelde kubus, ter ere van Vaz Dias. Mediatycoon Vaz Dias (1881-1963) was al wereldberoemd voor zijn dood in 1963. De in 1881 geboren Mozes Salomon Vaz Dias was pionier van het perswezen, uitvinder van de Radio Nieuwsdienst (later verzorgd door het ANP) en van het reclamewezen. Honderd jaar geleden produceerde hij het eerste radiotelefonische verslag van een voetbalwedstrijd. Zijn erfgoed? Dat zijn wij, kinderen van de media!
Toen Vaz Dias gevraagd werd aan welk object in de stad hij zijn naam zou willen verbinden zou hij gezegd hebben: “Ik heb een grote mond, dus doe maar een ophaalbrug”. De man wist hoe hij zijn werk in de openbaarheid moest katapulteren.
Als de ophaalbrug zijn mond opent, verschijnt letterlijk verzet, een protest tegen de metro, tegen de racebaan, tegen het beton, tegen de sloop en de stadsvernieling die daar, van de Weesperzijde tot aan de Lastage, werd aangericht. Met alle gevolgen voor de mensen die daar woonden en moesten verkassen.
LetterVerZetters en landverhuizers
De makers, letterverzetters, zijn ook landverhuizers. Kristian Kanstadt, geboren in Stuttgart, migreerde als baby naar New York en landde in Haarlem en Amsterdam. En Wenen.
Hij werkte enige tijd vrijwillig en embedded als vluchtelingenwerker op Schiphol en verdiepte zich in de (autistische?) dialoog tussen IND-medewerkers en vluchtelingen. Op basis daarvan schreef hij het theaterstuk Met Onbekende Bestemming (1998).
Karim Hashem, zag in hetzelfde jaar 1954 het licht in Hilversum. Daar moest hij zich elk half jaar melden om zijn verblijfsvergunning te verlengen. Met het zoontje van een gevluchte Palestijnse journalist weet je het immers maar nooit. Karim woonde in Noord-Groningen, Parijs, Wenen en bezocht eenmaal zijn vaderland.
Door je te verplaatsen, jezelf te vertalen, opnieuw te verbeelden kun je wat verdween en wat bleef herbeleven.
Zo kreeg Mozes Salomon Vaz Dias, met zijn grote mond, een herbeleving in de vorm van een onthullend gedicht onder de brug die zijn naam draagt. Een co-creatie van een halve Duitser en een halve Palestijn, tussen de monumenten van beeldhouwer Mari Silvester Andriessen en architect Daniel Libeskind.
Zoals Floor Wibaut niet moe wordt ons voor te houden : er is maar één land de aarde, er is maar één volk”: de mensheid , er is maar één geloof : de liefde.
Het bruggedicht Wibautotisme is een uniek monument in een stad die zo rijk is aan bruggen (…) maar ook omdat het ‘t merendeel van de tijd onzichtbaar is (…), en dan weer even, als de brug opengaat om grote schepen te laten passeren, een artistieke verrassing biedt. (Annemarie de Wildt, voor Stadscuratorium Amsterdam).